FASIHI KWA UJUMLA

FASIHI
Pia Huitwa	Sanaa ya Lugha
Kiingereza	Literature
Tanzu Kuu za Fasihi	Fasihi Simulizi Fasihi Andishi Ushairi*
Fasihi Simulizi	Hadithi Nyimbo Tungo Fupi Maigizo
Fasihi Andishi	Riwaya Hadithi Fupi Tamthilia
Pia Angalia	Tamathali za Usemi

Prev	Lugha
Next	Insha

Fasihi ni sanaa ya lugha. Fasihi hutumia lugha kutoa sanaa mbalimbali katika jamii.

Tanzu za Fasihi

Kuna tanzu mbili kuu za fasihi, na kila utanzu una vipera vyake: Fasihi Simulizi na Fasihi Andishi:

Fasihi Simulizi

Hadithi (Ngano) - hekaya, mighani, visasili n.k
Nyimbo - za jandoni, za ndoa, za kazi n.k
Maigizo - michezo ya kuigiza, ngomezi n.k
Tungo Fupi - methali, vitendawili n.k

Fasihi Andishi

Hadithi Fupi - hadithi isiyokuwa ndefu iliyochapishwa katika mkusanyiko wa hadithi nyingine
Riwaya - hadithi ndefu iliyochapishwa katika kitabu chake pekee
Tamthilia - mchezo wa kuigiza uliowekwa kwa maandishi
Ushairi* - mashairi yaliyoandikwa

Tofauti kuu kati ya fasihi simulizi na fasihi andishi ni kwamba Fasihi Simulizi huwasilishwa kwa njia ya mdomo au matendo ilhali Fasihi Andishi huwasilishwa kwa njia ya maandishi.

Tanbihi:Ushairi ni kipera cha nyimbo lakini pia mashairi yanaweza kuwa chini ya Fasihi Andishi, ikiwa yamechapishwa.

Tofauti kati ya Fasihi Andishi na Fasihi Simulizi

	FASIHI SIMULIZI	FASIHI ANDISHI
1.	Huwasilishwa kwa njia ya mdomo na/au matendo.	Huwasilishwa kwa njia ya maandishi
2.	Ni mali ya jamii.	Kazi andishi ni mali ya mwandishi (na mchapishaji)
3.	Msimulizi anaweza kubadilisha sehemu fulani	Kitabu kilichoandikwa hakiwezi kubadilishwa
4.	Huhifadhiwa akilini	Huhifadhiwa vitabuni
5.	Kazi simulizi hubadilika na wakati	Kazi andishi haibadiliki na wakati
6.	Huhitaji msimulizi na hadhira yake wawe mahali pamoja wakati wa masimulizi	Msomaji anaweza kusoma kitabu cha hadithi peke yake, mahali popote, wakati wowote
7.	Mtu yeyote anaweza kutunga na kusimulia	Ni lazima mwandishi na msomaji wawe na uwezo wa kusoma
8.	Hutumia wahusika changamano (wanyama, watu, mazimwi n.k)	Hutumia wahusika wanadamu.

Umuhimu wa Fasihi Katika Jamii

Kuburudisha jamii. Takribani vipera vyote vya fasihi huwa na kusudi la kufurahisha, kutumbuiza na kusisimua hadhira.
Kuelimisha. Fasihi hukusudia kuelimisha hadhira kuhusu jamii, mazingira n.k
Kudumisha maadili katika jamii kwa kuelekeza, kuonya na kunasihi hadhira jinsi ya kufuata mwelekeo unaokubalika katika jamii.
Kuunganisha jamii. Fasihi huleta pamoja watu katika jamii. Kwa mfano, katika nyimbo, miviga, vichekesho.
Kukuza lugha. Aghalabu tungo zote za fasihi hutumia lugha. Isitoshe, fasihi hutumia mbinu nyingi za lugha. Wasimulizi na waandishi wa fasihi huhitaji kuwa na ukwasi wa lugha.
Kuhifadhi mila, tamaduni na itikadi za jamii. Aghalabu kazi za fasihi (hasahasa Fasihi Simulizi) huambatanishwa na desturi mbalimbali za jamii husika.
Kukuza uwezo wa kufikiri. Vipera vingi vya fasihi huwachochea hadhira kufikiri sana ili kupata suluhisho. k.m vitendawili, ngano za mtanziko n.k

Fasihi Simulizi

FASIHI SIMULIZI
Utanzu wa	Fasihi
Kiingereza	Oral Literature
Tanzu za Fasihi Simulizi	Hadithi / Ngano Nyimbo Maigizo Tungo Fupi

Prev	Tamathali za Usemi
Next	Fasihi Andishi
VIPERA VYA TANZU ZA FASIHI SIMULIZI
HADITHI / NGANO	Khurafa Hekaya Mighani / Visakale Usuli / Visaviini Visasili Hadithi za Mtanziko Hadithi za Mazimwi
NYIMBO	Mashairi Kimai Wawe/Hodiya Nyimbo za Ndoa Nyimbo za Kidini Nyimbo za Kisiasa Za Tohara/Jandoni Nyimbo za Kizalendo
TUNGO FUPI	Methali Vitendawili Mafumbo Vitanza Ndimi na Vichezea Maneno Semi Lakabu Misimu
MAIGIZO	Michezo ya Kuigiza Ngomezi Miviga Malumbano ya Utani Mazungumzo/Soga Ulumbi Vichekesho Maonyesho

Fasihi Simulizi ni utanzu wa fasihi ambao unawakilisha sanaa ya lugha inayopitishwa kutoka kwa kizazi hadi kizazi kwa njia ya maneno/masimulizi ya mdomo.

Sifa za Fasihi Simulizi

Hupitishwa kwa njia ya mdomo
Ufanisi wa sanaa katika fasihi simulizi hutegemea uwezo wa msimulizi, au wahusika
Masimulizi yake yanaweza kuathiriwa na mazingira, hisia na hali
Ni mali ya jamii. Hakuna mtu fulani anayemiliki sanaa katika fasihi simulizi.
Inaweza kubadilika kutoka kizazi hadi kizazi, au mazingira mbalimbali kwa sababu hutegemea kumbukumbu ya msimulizi.
Aghalabu huwa na funzo fulani

Umuhimu wa Fasihi Simulizi

Kuburudisha - Hufurahisha na kuchangamsha hadhira
Kunasihi- kutolea mawaidha na kuonyesha mwelekeo unaotarajiwa katika jamii
Kuelimisha watu kuhusu vitu mbalimbali hasa mazingira yao
Kutambulisha jamii - jamii mbalimbali husifika kutokana na sanaa zao katika fasihi simulizi kama vile nyimbo
Kuhifadhi na kudumisha utamaduni wa jamii
Kuunganisha watu - huleta watu pamoja
Kukuza lugha - fasihi huimarisha lugha kwa kuwa hutumia mbinu mbalimbali za lugha.
Kuliwaza - hutoa huzuni na kuleta matumaini.
Kupitisha muda - wakati mwingine fasihi simulizi hutumika kupitisha muda.

Fasihi Andishi

FASIHI ANDISHI
Utanzu wa	Fasihi
Kiingereza	Written Literature
Tanzu za Fasihi Andishi	Hadithi Fupi Riwaya Tamthilia Ushairi - Mashairi Yaliyoandikwa
Angalia	Aina za Wahusika Hadithi Fupi vs Riwaya Tamathali za Usemi

Prev	Fasihi Simulizi
Next	Ushairi

Fasihi Andishi ni aina ya sanaa ambayo hutumia maneno yaliyoandikwa kupitisha ujumbe. Ni sanaa inayopitishwa kwa njia ya maandishi

Tanzu za Fasihi Andishi

Kuna tanzu nne kuu za Fasihi Simulizi:

Hadithi Fupi - kazi andishi ya fasihi isiyokuwa ndefu sana
Riwaya - kazi andishi ya fasihi ambayo huwa ndefu kuliko hadithi fupi
Tamthilia- kazi andishi ya fasihi inayowasilisha mchezo wa kuigiza
Mashairi - mashairi yaliyochapishwa huwa chini ya fasihi andishi.

Sifa za Fasihi Andishi

Hupitishwa kwa njia ya maandishi
Ni mali ya mtu binafsi
Haiwezi kubadilishwa
Hutumia mbinu za lugha na mbinu za sanaa

Umuhimu wa Fasihi Andishi

Kuhifadhi kazi ya sanaa katika maandishi
Kukuza lugha
Kuburudisha
Kuelimisha
Kukashifu tabia zisizoandamana na maadili ya jamii
Kuonya, kuelekeza, kunasihi

Uchambuzi wa Fasihi Andishi

Unapochambua kazi ya fasihi andishi zingatia:

Aina ya Kazi Andishi

Tambua aina au kipera cha kazi andishi ikiwa ni riwaya, hadithi fupi au tamthilia

Wahusika

Tambua wahusika katika kazi hiyo ya fasihi
Fafanua sifa za kila mhusika kwa kutumia vivumishi au virai vivumishi vinavyolingana na hulka za mhusika huyo.
Aidha, unapaswa kuyakinisha sifa hizo kwa kutolea mifano kutoka kwenye hadithi
Taja aina ya wahusika

Maudhui na Dhamira

Maudhui - ni nini kinachofanyika?
Dhamira - lengo/kusudi la kazi hiyo ni nini?

Mandhari

Hadithi inafanyika katika mazingira gani?
Mazingira hayo yanachangia vipi katika kisa hicho au sifa za wahusika?
Msanii ameunda hali gani? (hisia, n.k)

Mbinu za Lugha

Taja kwa kutolea mifano, fani za lugha zilizotumika ili kuifanya lugha iwe ya kuvutia zaidi
Fafanua mbinu za sanaa zilizotumika na utaje mifano mwafaka

Ushairi

USHAIRI
Utanzu wa	Fasihi Nyimbo Fasihi Andishi
Kiingereza	Poetry
Tutaangazia	Aina za Mashairi Bahari za Ushairi Uchambuzi wa Mashairi Maghani

Prev	Fasihi Andishi
Next	Tamathali za Usemi

Ushairi ni utungo wa kisanaa unaotumia lugha teule na mpangilio fulani wa maneno badala ya kutumia lugha natharia(mflulizo).

Ushairi unaweza kuwa kipera cha fasihi simulizi (nyimbo) na pia katika fasihi andishi kwa sababu mashairi yanaweza kuwasilishwa kwa njia ya kukariri na pia kwa njia ya maandishi. Mashairi yanayoghanwa badala ya kuimbwa huitwa maghani.

Uchambuzi

Katika ushairi, tutaangalia:

Aina za Mashairi - Kuainisha mashairi kulingana na idadi ya mishororo katika kila ubeti.
Bahari za Ushairi - Muundo wa shairi kulingana vina, idadi ya mizani, vipande, mpangilio wa maneno n.k.
Uchambuzi wa Mashairi - Mambo muhimu unayohitajika kuzingatia unapochambua shairi
Uhuru wa Mshairi - Ukiukaji wa kanuni za sarufi
Istilahi za Kishairi - Msamiati unaotumika katika ushairi km vina, mizani n.k
Sifa za Ushairi - Sifa zinazobainisha ushairi kutokana na aina nyingine za sanaa.
Umuhimu wa Ushairi - Umuhimu wa ushairi katika jamii.

Istilahi za Kishairi

Haya ni baadhi ya maneno ambayo hautakosa kukutana nayo unapozingatia ushairi. Ni muhimu mwanafunzi kuyajua vizuri.

Shairi - ni sanaa ya maneno (utunzi maalum wa lugha ya kisanaa) unaotumia mpangilio na uteuzi maalum wa maneno na sauti ili kupitisha ujumbe fulani.
Vina - ni silabi za mwisho katika kila kipande.
Mizani - ni idadi ya silabi katika kila mshororo.
Mshororo - ni msitari mmoja wa maneno katika shairi.
Ubeti - ni kifungu cha mishororo kadhaa.
Vipande - ni visehemu vya mshororo vilivyogawanywa kwa alama ya kituo(,)
Ukwapi- kipande cha kwanza katika mshororo
Mwandamo - Kipande cha tatu katika mshororo
Ukingo - kipande cha nne katika mshororo
Utao - kipande cha pili katika mshororo
Mwanzo - mshororo wa kwanza katika ubeti
Mloto - mshororo wa pili katika ubeti
Kimalizio/Kiishio - mshororo wa mwisho katika ubeti usiorudiwarudiwa katika kila ubeti.
Kibwagizo - mshororo wa mwisho katika ubeti unaorudiwarudiwa kila ubeti.

Sifa za Ushairi

Huwa na vina, mizani, mishororo na beti
Hutumia lugha teule
Hufupisha au kurefusha maneno ili kutosheleza idadi ya mizani
Mashairi hayazingatii kanuni za kisarufi. (Angalia uhuru wa mshairi)
Hutumia mbinu za lugha

Umuhimu wa Mashairi

Kuburudisha
Kuhamasisha jamii
Kukuza sanaa na ukwasi wa lugha
Kuliwaza
Kuelimisha
Kuonya, kutahadharisha, kunasihi na kuelekeza
Kupitisha ujumbe fulani
Kusifia mtu au kitu
Kukejeli au kukemea mambo yanayoenda kinyume na maadili ya jamii

Aina za Mashairi

BAHARI ZA USHAIRI
Kitengo	Ushairi

Prev	Maghani
Next	Bahari za Ushairi

Mashairi yanaweza kugawanywa katika aina mbalimbali kulingana na idadi ya mishororo katika kila ubeti.

Tanbihi: Aina za Mashairi ni tofauti na Bahari za Ushairi. Aina za mashairi huzingatia idadi ya mishororo katika kila ubeti ilhali Bahari za Shairi hutegemea na muundo wa shairi kwa kuzingatia vina, mizani, vipande na mpangilio wa maneno.

Shairi moja haliwezi kuwa la aina mbili (k.v tarbia na takhmisa) lakini shairi linaweza kuwa katika bahari zaidi ya moja.

Zifuatazo ni aina za mashairi kulingana na idadi ya mishororo katika kila ubeti

AINA	MISHORORO
Umoja/tathmina	1	Tathmina au Umoja ni shairi lenye mshororo mmoja katika kila ubeti.
Tathnia	2	Tathnia ni shairi lenye mishororo miwili katika kila ubeti.
Tathlitha	3	Tathlitha ni shairi lenye mishororo mitatu katika kila ubeti.
Tarbia	4	Tarbia ni shairi lenye mishororo minne katika kila ubeti. Mashairi mengi ni ya aina ya tarbia.
Takhmisa	5	Takhmisa ni shairi lenye mishororo mitano katika kila ubeti.
Tasdisa	6	Tasdisa ni shairi lenye mishororo sita katika kila ubeti.
Usaba	7	Usaba ni shairi lenye mishororo saba katika kila ubeti.
Ukumi	10	Ukumi ni shairi lenye mishororo kumi katika kila ubeti.

Bahari za Ushairi

BAHARI ZA USHAIRI
Kitengo	Ushairi

Prev	Aina za Mashairi
Next	Uchambuzi wa Mashairi

Bahari za ushairi ni nyingi sana. Shairi huainishwa katika bahari fulani kulingana na mtindo wake, umbo lake na matumizi ya lugha.

Mifano ya Bahari za Ushairi

Utenzi - shairi ndefu lenye kipande kimoja katika kila mshororo.
Mathnawi - ni shairi la vipande viwili (ukwapi na utao) katika kila mshororo.

 '' Ewe mtunga silabi, na sauti ya kinubi,
Majukumu hatubebi, maadamu hatushibi,
Mateso kwa ajinabi, kwa mabwana na mabibi
Ukija hayatukabi, karibia karibia ''

Ukawafi - ni shairi la vipande vitatu (ukwapi, utao na mwandamo) katika kila mshororo.

 '' Nashindwa nikupe nini, nishukuru kwa malezi, mapenzi na riziki,
Ni pendo kiasi gani, lishindalo la mzazi, kweli mama hulipiki,
Ulinilinda tumboni, ukilemewa na kazi, ila moyo huvunjiki,
Kanilisha utotoni, mavazi pia malazi, ukitafuta kwa dhiki.
''

Mavue - Shairi la vipande vinne (ukwapi, utao, mwandamo na ukingo) katika kila mshororo.

 '' Sisi walipa ushuru, wajenga taifa, tena kwa bidii, twahangaishwa,
Tumenyimwa uhuru, tuna mbaya sifa, hatujivunii, tunapopotoshwa,
Kila tunapopazuru, damu na maafa, hatutulii, hali ya kutishwa
''

Ukaraguni - shairi ambalo vina vyake vya kati na vya mwisho hubadilika kutoka ubetio mmoja hadi mwingine.

 '' Vina Ubeti 1: ---ni, ---mi,
ubeti 2: ---ta, ---lo,
ubeti 3: ---po, ---wa,
''

Ukara - shairi ambalo vina vya kipande kimoja havibadiliki kutoka ubeti mmoja hadi mwingine, lakini vina vya kipande kingine hubadilika. Kwa mfano, vina vya kati vinafanana kutoka ubeti wa kwanza hadi wa mwisho lakini vina vya kipande cha mwisho vinabadilika kutoka ubeti mmoja hadi mwingine.

 '' vina Ubeti 1: ---shi, ---ma,
ubeti 2: ---shi, ---ko,
ubeti 3: ---shi, ---le,
ubeti 4: ---shi, ---pa
''

Mtiririko - shairi ambalo vina vyake vya mwisho na vya kati havibadiliki kutoka ubeti wa kwanza hadi wa mwisho.

 '' kwa mfano vina vikiwa ( ---ni, ---ka) kutoka ubeti wa kwanza hadi wa mwisho.
''

Mkufu/pindu - Shairi ambalo neno la mwisho au kifungu cha mwisho cha maneno katika ubeti mmoja, hutangulia katika ubeti unaofuatia.

 '' Hakika tumeteleza, na njia tumepoteza,
Nani wa kutuongoza, aliyepewa uweza,
Filimbi akipuliza, tusiyeweza kupuuza,
Bali twaisikiliza, bila ya kuzungumza,

Bila ya kuzungumza, wala mwendo kulegeza,
Tumwandame ja mwangaza, kututoa palipo giza,
Penye dhiki ya kuliza, bila sauti kupaza
Pengo hili kulijaza, ni nani anayeweza, ''

Kikwamba - Neno moja au kifungu cha maneno hurudiwarudiwa kutanguliza mishororo au ubeti katika shairi.

 '' Jiwe hili lala nini, ila moshi na majani,
Jiwe linalala lini, litokapo vileoni,
Jiwe hili halineni, lina macho halioni,
Jiwe na tulibebeni, tulitupe mitaroni
''

Kikai - Shairi lenye kipande kimoja kifupi (chenye mizani chache kuliko kingine) Mfano (8,4)

 '' Nani binadamu yule, adumuye,
Anayeishi milele, maishaye
Jenezani asilale, aluliye,
Kaburi liko mbele, sikimbiye.
''

Msuko - Shairi ambalo kibwagizo/mshororo wa mwisho ni mfupi kuliko mishororo mingineyo. K.v (8,8) (8,8) (8,8) (8).

 '' Hawajazawa warembo, usidhani umefika,
Ukisifiwa mapambo, jinsi ulivyoumbika,
Akipata jipya umbo, 'tabaki kihangaika,
Usidhani umefika. ''

Mandhuma - shairi ambalo kipande kimoja hutoa hoja, wazo ama swali, huku cha pili kikitoa jibu/suluhisho.
Malumbano - Mashairi mawili ambapo mshairi mmoja hutunga shairi akijibu au kupinga utunzi wa mshairi mwengine.
Ngonjera - Shairi lenye wahusika wawili wanaojibizana. K.m. Ubeti wa kwanza, mwalimu, na wa pili, mwanafunzi.
Sakarani - Shairi lenye bahari zaidi ya moja.
Sabilia - Shairi lisilokuwa na kibwagizo. Kituo (mshororo wa mwisho) hubadilika kutoka ubeti hadi ubeti.
Shairi huru - shairi lisilozingatia sheria za ushairi
Shairi guni - shairi lenye makosa ya arudhi za shairi

Uchambuzi wa Mashairi

BAHARI ZA USHAIRI
Kitengo	Ushairi

Prev	Bahari za Ushairi
Next	Maghani

Yafuatayo ni mambo muhimu unayohitajika kuzingatia kila unapochambua shairi.

Muundo/Umbo la shairi
Uhuru wa Mshairi
Maudhui
Dhamira
Mtindo wa / Mbinu za Lugha

Muundo/Umbo la Ushairi

Katika umbo wa shairi, tunaangazia jinsi shairi lilivyoundwa kwa kuangazia mizani, vina, mishororo n.k Aidha, ni muhimu kutaja aina na bahari za shairi zinazohusiana na kila sifa uliyoitaja.

Idadi ya mishororo katika kila ubeti - Tumia idadi ya mishororo kubainisha aina ya shairi hilo.

Kwa mfano: Shairi lina mishororo minne katika kile ubeti, kwa hivyo ni Tarbia

Idadi ya mizani katika kila mshororo na katika kila kipande cha mshororo.

Kwa mfano: Kila mshororo una mizani kumi na sita: nane katika utao na nane katika ukwapi.

Idadi ya vipande katika kila mshororo - Taja ikiwa shairi lina kipande kimoja, viwili, vitatu au vinne kisha utaje bahari yake.
Kituo, kiishio au kibwagizo - Ikiwa mstari wa mwisho umerudiwa rudiwa, basi shairi lina kibwagizo au kiitikio, la sivyo lina kiishio.
Vina - Zingatia vina vya kati na vya mwisho kutoka ubeti mmoja hadi mwingine. Kisha utaje ikiwa ni Mtiririko, Ukara au Ukaraguni

Uhuru wa Mshairi

Mshairi hafungwi na kanuni za kisarufi za lugha katika utunzi wa shairi. Anaweza kufanya makosa ya kisarufi kimakusudi ili shairi lizingatie umbo fulani. Zifuatazo ni njia mbalimbali ambazo mtunzi wa shairi anaweza kutumia kuonyesha uhuru wake.

Inkisari - kupunguza idadi ya silabi katika neno ili kusawazisha idadi ya mizani katika mshororo.

mfano: kubadilisha nimeona aliyenipenda kuwa meona alenipenda.

Mazda - kuongeza silabi katika neno ili kusawazisha idadi ya mizani katika mshororo.

mfano: afya ukijaliwa kuwa afiya ukijaliwa .

Tabdila - kubadilisha silabi ya mwisho ili kustawazisha urari wa vina katika kipande bila kuathiri mizani.

mfano: yahuzunisha dunia kuwa yahuzunisha duniya .

Kuboronga Sarufi -ni mbinu ya kupangua mpangilio wa maneno ili kuleta urari wa vina au mdundo wa ushairi.

mfano: siku hiyo ikifika kuwa ikifika hiyo siku .

Utohozi - Kuswahilisha Maneno - Wakati mwingine mshairi anaweza kubadilisha neno la lugha nyingine litamkike kwa Kiswahili ili kudumisha mdundo wa kishairi na pia kupata neno mwafaka litakalotimiza arudhi za kiushairi.

mfano: tukapata intaneti badala ya tukapata 'internet' ama mtandao wa tarakilishi.

Maudhui

Maudhui ni jumla ya ujumbe na mawazo mbalimbali yanayojitokeza katika shairi fulani. Haya ni mambo yanayotajwa katika hadithi na yanaweza kujumuisha mawazo zaidi ya moja. Maudhui husaidia kujenga dhamira ya shairi.

Dhamira

Dhamira ni lengo, dhumuni au nia ya mtunzi wa shairi. Mtunzi wa shairi anaweza kuwa na kusudi la kutuonya, kututahadharisha au kutunasihi kuhusiana na jambo fulani.

Mtindo wa Lugha

Mtindo wa lugha hurejelea namna mbalimbali ambazo mshairi anatumia mbinu za lugha. Mshairi anaweza kutumia mbinu za lugha. kama vile: Tanakali za Sauti, Istiara, Takriri, Semi n.k

Tamathali za Usemi

TAMATHALI ZA USEMI
Aina	Mbinu/Fani za Lugha Mbinu za Sanaa
Kiingereza	Figures of Speech

Prev	Ushairi
Next	Fasihi Simulizi

Tamathali za Usemi ni matumizi ya maneno kwa namna fulani ili kuifanya lugha iwe ya kuvuitia na kuifanya kazi ya sanaa iwe ya kupendeza. Kuna aina mbili za tamathali za usemi:

Mbinu au Fani za Lugha- Ni uteuzi wa maneno ili kuifanya lugha iwe ya kupendeza na kuvutia. Pia, Mapambo ya Lugha.

Fani za Lugha zinaweza kutambulikana moja kwa moja bila kusoma kifungu kizima.

Mbinu za Sanaa- Ni ubunifu wa kisanaa unaojitokeza baada ya kusoma au kusikiliza masimulizi.

Angalau unahitaji kusoma sentensi kadhaa au hata hadithi nzima ili kutambua mbinu ya sanaa iliyotumika.

Mbinu za Lugha

Tanakali za Sauti -Ni mbinu ya kutumia maneno yanayoiga sauti au hali fulani au namna kitendo kilivyofanyika. Milio.
Tashbihi -Hii ni mbinu ya lugha inayolinganisha vitu au hali mbili tofauti kwa kutumia maneno ya kulinganisha; 'kama', 'mithili ya', 'sawa na', 'ja'. Tashbiha. Similes.
Istiara -Ni mbinu ya kulinganisha vitu viwili moja kwa moja kwa kutumia kiungo 'ni' ama 'kuwa'. Istiari. Sitiari. Imagery
Jazanda -

Ni kulinganisha vitu viwili moja kwa moja bila kutumia viunganishi.

Taashira -Ni matumizi ya lugha ya ishara kuwakilisha ujumbe fulani. Jina au kitu fulani kinatumika kumaanisha kitu kingine chenye uhusiano na kile kilichotumiwa. Symbolism
Taswira -

Ni matumizi ya lugha/maneno yanayojenga picha ya hali au jambo fulani kwa msomaji.

Tashihisi -Hii ni mbinu ya kupatia kitu kisicho hai sifa za kiumbe mwenye uhai (sifa za kibinadamu). Uhuishaji. Personification.
Chuku -Ni kutumia maneno yaliyotiliwa chumvi ili kusisitiza ujumbe fulani au kusifia kitu. Kutilia Chumvi. Hyperbole
Takriri -Ni mbinu ya kurudiarudia neno moja au kifungu cha maneno ili kusisitiza ujumbe fulani. Repetition
Tanakuzi-Tanakuzi ni mbinu ya kusisitiza ujumbe kwa kuambatanisha maneno ya kinyume au yanayokinzana. Ukinzani
Majazi -

Majazi ni pale tabia za wahusika zinapoambatana na majina yao halisi.

Lakabu -

Ni mbinu ya mhusika kupewa/kubadikwa jina na wahusika wengine ama yeye mwenyewe kujibandika jina linalooana na tabia/sifa zake.

Semi -

Ni fungu la maneno linapotumika kutoa maana nyingine, badala ya ile ya maneno yaliyotumika. Semi hutumika kuficha ukali wa maneno au kupamba lugha. Kuna aina mbili za semi:

Nahau - huwa na vitenzi
Misemo - haina vitenzi

Methali -

Methali ni misemo ya hekima yenye maana iliyofumbwa. Mhusika, mwandishi wa fasihi anaweza kutumia methali kupitisha ujumbe.

Maswali ya Balagha -Tashititi au maswali ya balagha ni maswali yanayoulizwa na msimulizi au mhusika ambayo hayahitaji jibu. Mubalagha. (Rhetorical questions)
Uzungumzi Nafsiya -

Mhusika hujizungumzia, ama kwa kuongea au kuwaza, bila kukusudia kusikika na yeyote.

Ritifaa -

Mbinu ya kuzungumza na mtu aliyekufa (au asiyekuwepo) kana kwamba yuko pamoja nawe.

Utohozi -

Kutohoa ni mbinu ya kuswahilisha maneno ya lugha nyingine, yatamkike kama ya Kiswahili.

Kuchanganya Ndimi -

Kuweka maneno yasiyo ya Kiswahili katika sentensi ya Kiswahili.

Kuhamisha Ndimi -

Ni kuingiza sentensi ya lugha nyingine katika kifungu cha lugha ya Kiswahili. Kinyume na Kuchanganya ndimi (ambapo mwandishi huchanganya maneno katika sentensi moja, katika kuhamisha ndimi, sentensi kamilifu ya lugha nyingine hutumika miongoni mwa sentensi za Kiswahili sanifu.

}

Mbinu za Sanaa

Kinaya - Kinaya ni mambo katika sanaa kuwa kinyume na matarajio ya hadhira. Irony
Kejeli -Kejeli ni mbinu ya sanaa inayotumia maneno kudharau au kukemea kitendo au mtu fulani.
Taharuki -Taharuki ni mbinu ya kusimulia au kuandika riwaya/hadithi kwa kufanya hadhira na/au wahusika wajawe na hamu ya kutaka kujua kitakachotokea baadaye;

hamu ya kutaka kuendelea kusoma/kusikiliza. Baadhi ya hadithi huishia kwa taharuki na kuilazimisha hadhira yake ijikamilishie au ibaki ikijiuliza maswali. Suspense

Sadfa -

Sadfa ni kugongana kwa vitendo viwili vinavyohusiana kana kwamba vilikuwa vimepangwa, japo havikuwa vimepangiwa. Coincidence

Kisengere Nyuma -

Mwandishi 'hurudi nyuma' na kuanza kusimulia kisa kilichokuwa kimetendeka kabla ya alichokuwa akisimulia. Aidha, mwandishi hubadilisha wakati wa masimulizi na kuwa wakati wa kisa hicho. Hutumika sana kuonyesha mhusika anapokumbuka kitu, au kutupatia msingi wa jinsi mambo yalivyoanza. Mbinu Rejeshi. Flashback

Kisengere Mbele - Mwandishi anapobadilisha wakati na kusimulia mambo yatakavyokuwa siku za usoni; au kutumia lugha isiyo moja kwa moja kutabiri yatakayojiri. Utabiri. Foreshadow
Njozi au Ndoto - Mwandishi hutumia ndoto kutabiri jambo litakalofanyika au kufumbua jambo lililokuwa limefumbwa.
Upeo wa Juu - Ni sehemu ya hadithi ambayo matukio yanafanyika kulingana na mapenzi ya hadhira au msomaji. Climax
Upeo wa Chini - Ni sehemu ya hadithi ambayo matukio yanafanyika kinyume na mapenzi ya hadhira au msomaji. Aghalabu upeo wa chini hutokea baada ya upeo wa juu. anti-climax
Nyimbo - Nyimbo na/au mashairi yanaweza kutumika katika hadithi kwa madhumuni mbalimbali.

Ngano Katika Fasihi Simulizi

HADITHI / NGANO
Utanzu wa	Fasihi Simulizi
Kiingereza	Narratives
Vipera vya Hadithi	Khurafa Hekaya Mighani / Visakale Usuli / Visaviini Visasili Ngano za Mazimwi Ngano za Mtanziko

Prev	Tungo Fupi
Next	Nyimbo

Hadithi (ngano) ni utungo wenye visa vya kubuni unaosimuliwa kwa lugha nathari kwa kusudi la kuburudisha, kukuza maadili na kuunganisha jamii. Msimulizi wa hadithi huitwa Fanani au Mtambaji.

Vipera vya Ngano

Tunaweza kuainisha ngano kulingana na vipengele vifuatavyo:

Wahusika => k.v khurafa, hekaya, mighani, mazimwi,
Maudhui => k.v usuli, visasili, mtanziko

Utanzu huu wa fasihi simulizi umegawanyika katika vipera (aina) kadhaa:

AINA	MAELEZO KWA UFUPI
Khurafa	hadithi ambazo wahusika ni wanyama.
Hekaya	mhusika mmoja (k.v sungura) huwa mjanja kuliko wenzake
Usuli (Visaviini)	huelezea chanzo cha jambo au hali fulani
Visasili	huelezea asili au chimbuko la jamii au mambo ya kiada k.v mauti, ndoa, tohara n.k.
Mighani(Visakale)	hadithi za mashujaa
Mazimwi	huwa na wahusika majitu au mazimwi
Mtanziko	humwacha mhusika katika hali ya kutojua chaguo linalofaa. Kila achagualo lina matukio mabaya.

Sifa za Ngano

Huwa na mianzo maalumu

Paukwa! Pakawa!
"Hadithi! Hadithi!" - "Hadithi Njoo!"
Hapo zamani za kale...

Huwa na miishio maalum

Hadithi yangu yaishia papo!
...wakaishi kwa raha mustarehe.

Huwa na funzo fulani ambalo aghalabu hutajwa mwishoni mwa hadithi.
Masimulizi yake huwa kwa wakati uliopita
Husimuliwa kwa lugha ya natharia
Huwa na wahusika ambao wanaweza kuwa binadamu, wanyama, miungu, mashetani au vitu visivyo hai
Huhusisha mbinu nyingine za fasihi simulizi kama vile

Nyimbo - kuburudisha, kuamsha hadhira, kupitisha ujumbe
Methali - kutoa funzo
Misemo - kupamba lugha
Vitendawili na mafumbo - kushirikisha hadhira katika masimulizi

Hutumia mbinu ya takriri ili kusisitiza ujumbe kwa kurudiarudia maneno, matukio au nyimbo
Hutumia tamathali za lugha kama vile tashbihi, tashihisi, chuku, tanakali za sauti ili kupamba masimulizi n.k
Huwa na muundo rahisi wenye mwanzo, kati na mwisho.
Ufanisi wake hutegemea mbinu za mtambaji k.v ishara-uso na ubunifu wake jukwaani.
Sehemu fulani zinaweza kubadilishwa kulingana na hadhira

Umuhimu wa Ngano

Kuhifadhi au kurithisha mali ya jamii
Kuunganisha na kukuza ushirikiano miongoni mwa jamii
Kuelemisha au kutoa mafunzo kuhusu mambo fulani
Kukuza maadili mema
Kuonya, kuelekeza, kuhimiza na kunasihi
Kuburudisha hadhira. Hadithi nyingi huwa na visa vya kusisimua na kuburudisha.
Kupitisha muda haswa watoto wanaposubiri chakula kiive

Sifa za Mtambaji wa Hadithi

Msimulizi wa hadithi pia huitwa mtambaji, fanani au mganaji.

Huwa mchangamfu na mcheshi kwa hadhira yake ili kuwafanya wapendezwe na hadithi
Anafahamu utamaduni wa jamii yake.
Anaifahamu hadhira yake vizuri na kusimulia kulingana na mapendeleo yao. wasichana au wavulana? vijana au wazee?
Huwa na uwezo wa ufaraguni - uwezo wa kubadilisha sehemu fulani za sanaa bila kujifunga na muundo asilia.
Mwenye kumbukumbu nzuri - uwezo wa kukumbuka
Mwenye uwezo wa kuigiza kwa kutumia viungo vyake, uso (ishara-uso) na sauti(kiimbo)
Mwenye uwezo wa kujenga taharuki kwa kusita kidogo ili kuvuta nadhari ya hadhira yake.
Hushirikisha hadhira yake katika nyimbo n.k
Mlumbi hodari na mkwasi wa lugha.

Nyimbo Katika Fasihi Simulizi

NYIMBO
Utanzu wa	Fasihi Simulizi
Kiingereza	Songs
TANZU ZA FASIHI
Prev	Hadithi / Ngano
Next	Maigizo
MBINU ZA SANAA
Prev	Upeo wa Chini
Next	Tanakali

Nyimbo ni aina ya sanaa katika fasihi ambayo hutumia lugha teule, sauti na kiimbo maalum.

Aghalabu nyimbo hutumia ala za mziki kama vile ngoma. Nyimbo zinaweza kuimbwa na mtu mmoja au zaidi.

Wimbo hugawanywa katika beti na mishororo. Nyimbo nyingi huwa na kiitikio au mstari ambao hurudiwa rudiwa.

Sifa za Nyimbo

Hutumia kiimbo au sauti maalum
Huweza kuendamana na ala za muziki
Huimbwa na mtu mmoja au watu wengi; wakati mwingine nyimbo huimbwa kwa kupokezanwa.
Hutumia lugha ya mkato
Hurudiarudia (kukariri) maneno ili kusisitiza ujumbe katika wimbo

Umuhimu wa Nyimbo katika Fasihi Simulizi

Kuburudisha
Kuelimisha, kufunza, kuonya, kuelekeza
Kuliwaza
Kusifia kitu au mtu katika jamii
Kuunganisha jamii
Kudumisha/kuhifadhi tamaduni za jamii
Kukuza talanta na sanaa katika jamii
Hutumika katika mbinu nyingine za fasihi kama vile hadithi

Vipera/Aina za Nyimbo

Kulingana na Muundo:

Mashairi
Maghani

Kulingana na Ujumbe/Maudhui:

Nyimbo za Ndoa

Nyimbo za harusi huimbiwa bwana na bibi harusi kuwapongeza na kuwapa heko kwa kufunga ndoa yao. Aidha nyimbo hizi huwapa wawili hao mawaidha ya kutunza familia na watoto wao ili waishi pamoja.

Nyimbo za Jandoni/Tohara

huimbwa na vijana wanapopashwa tohara. Nyimbo hizi huonyesha ushujaa, na kuashiria kutoka kwamba anayetahiriwa amekuwa mtu mzima sasa.

Hodiya/Wawe

Hizi ni nyimbo ambazo huimbwa na watu wanapofanya kazi ili kuwatia bidii wafanye kazi bila kuhisi machofu.

Kimai

Nyimbo za Mabaharia - Hizi ni nyimbo za wanabahari wanaposafiri baharini.

Nyimbo za Mazishi/Huzuni/Simanzi

Hizi ni nyimbo za kuliwaza na kuwapa pole walioachwa na marehemu. Nyimbo hizi huwapa matumaini waombolezaji.

Nyimbo za Kidini

Hizi ni nyimbo ambazo huimbwa kumsifia Mungu, kuomba au kutoa mafunzo ya kidini.

Nyimbo za Kisiasa

Hizi ni nyimbo za kuwasifia viongozi wa kisiasa

Nyimbo za Kizalendo

Nyimbo za huonyesha uzalendo kwa kusifia taifa/nchi

Nyimbo za Mapenzi

Katika nyimbo za mapenzi, mwimbaji huimba kwa kumsifia mpenzi wake hasa kwa urembo na tabia zake

Maigizo

MAIGIZO
Utanzu wa	Fasihi Simulizi
Vipera vya Maigizo	Michezo ya Kuigiza Miviga Ngomezi Malumbano ya Utani Ulumbi Soga Vichekesho Maonyesho ya Sanaa

Prev	Nyimbo
Next	Tungo Fupi

Maigizo ni sanaa katika fasihi simulizi ambayo watendaji huwa ndio wahusika. Maigizo hayasimuliwi kama mbinu nyingine za fasihi. Wahusika ndio huzungumza katika sehemu zao mbalimbali.

Mifano:

Michezo ya Kuigiza (Jukwaani) - Haya ni maigizo ya jukwaani ambapo watendaji huiga maneno na matendo ya wahusika mbele ya hadhira.
Miviga - Miviga ni sherehe mbalimbali katika jamii fulani. Watu hujumukika na sherehe hizi kulingana na tamaduni zao
Ngomezi - ni sanaa ya ngoma. Midundo mbalimbali ya ngoma hutumika kuwasilisha ujumbe mbalimbali.
Malumbano ya Utani - Malumbano ya utani ni mashindano ya kuongea jukwaani baina ya watu wa makundi au jamii mbili ambayo hutumia kejeli na chuku kukejeli tabia mbaya katika jamii au kundi fulani
Ulumbi - Ulumbi ni uwezo wa kipekee wa kuzungumza mbele ya hadhira. Mtu mwenye uwezo huo wa kipekee wa kuzungumza jukwaani huitwa mlumbi.
Soga - Soga ni mazungumzo baina ya watu wawili au zaidi ambayo aghalabu huwa hayana mada maalum.
Vichekesho - Vichekesho ni aina ya sanaa ya fasihi simulizi ambayo watu hutoa vihadithi vifupi au sentensi zenye uwezo wa kuwafanya wasikilizaji wacheke.
Maonyesho ya Sanaa - Maonyesho huhusisha watu wa jamii au kundi fulani wanaoonyesha taaluma, ujuzi au sanaa yao kwa watazamaji.

Tungo Fupi

TUNGO FUPI
Utanzu wa	Fasihi Simulizi
Vipera vya Tungo Fupi	Methali Vitendawili Mafumbo Semi (Nahau na Misemo) Vitanza Ndimi na Vichezea Maneno Lakabu Misimu

Prev	Maigizo
Maigizo	Hadithi / Ngano

Tungo Fupi ni kipera cha Fasihi Simulizi kinachojumulisha sanaa simulizi zinazoundwa kwa maneno machache; sentensi moja au mbili hivi. Tungo Fupi nyingi huwa na sehemu mbili na aghalabu huhitaji kujibizana ambapo mtu mmoja hutoa pendekezo au swali; halafu mtu mwengine hutoa jawabu - k.m vitendawili na mafumbo. Baadhi ya tungo fupi husemwa na mtu mmoja tu kama vile methali.

Aghalabu vipera vyote vya tungo fupi hutumiwa katika kazi nyingine za fasihi ( na lugha kwa ujumla ) kama mapambo ya lugha.

Vipera vya Tungo Fupi

Methali
Methali ni tungo fupi za sentensi moja ambazo hutoa funzo fulani kwa njia ya mafumbo. Methali huwa na sehemu mbili. Sehemu ya kwanza hutoa hoja nayo sehemu ya pili hutoa suluhisho. Methali hutumika kwa minajili ya kutoa funzo kwa njia isiyo ya moja kwa moja. Methali nyingine huhitaji hekima ili kujua maana yake.
Vitendawili
Vitendawili ni tungo fupi ambazo huwa na swali fupi na jibu kwa makusudi ya kupima ufahamu wa hadhira kuhusu mazingira yake. Anayetoa kitendawili huulizia swali lake kwa kutoa maelezo mafupi yanayorejelea umbo la kitu hicho, sauti, harufu au kukifananisha na kitu kingine. Anayejibu huhitajika kufikiria haraka na kutoa jawabu ambalo huwa la neno moja au maneno mawili hivi. Vitendawili huwa na mianzo maalum kulingana na jamii yake.
Mafumbo
Mafumbo hutumika kuupima uwezo wa mtu kufikira na kufumbua swali ambalo huwa na maelezo marefu. Majibu ya mafumbo huhitaji maelezo na aghalabu hukusudia kujua jinsi mtu anavyoweza kutatua tatizo fulani ambalo linahitaji kufikiria sana.
Vitanza Ndimi
Vitanza ndimi huwa ni sentensi zinazotumia maneno yanayomkanganya msomaji katika matamshi. Vitanza ndimi huhitaji kutamkwa haraka haraka na kurudiwa rudiwa mara kadhaa kwa kusudi la kukuza uwezo wa kutamka.
Vichezea Maneno
Ni maneno yanayokaribiana kimatamshi au kimaana hutumika katika sentensi moja kama njia ya kuonyesha ukwasi wa lugha au kuburudisha. Pia hutumika kama vitanza ndimi.
Misimu
Misimu ni maneno ambayo huzuka miongoni mwa kundi fulani katika jamii na hueleweka tu miongoni mwa watu katika kundi hilo. Misimu hukua na kutoweka baada ya muda.
Lakabu
Lakabu ni majina yanayobandikwa watu kutokana na sifa zao, maumbile, hulka au mambo yanayowahusu. Lakabu pia ni mbinu ya sanaa.
Semi (Nahau na Misemo)
Semi ni mafungu ya maneno ambayo hutumika kuleta maana tofauti na maana halisi ya maneno yaliyotumika. Semi hutumika kuficha maneno makali kwa kutumia maneno mengine. Aidha semi zinaweza kutumika tu kwa minajili ya kupamba lugha. Kuna aina mbili za semi: Nahau na misemo

Maghani Katika Fasihi Simulizi

MAGHANI
Kitengo	Ushairi

Prev	Uchambuzi wa Mashairi
Next	Aina za Ushairi

Maghani ni tungo zinazotolewa kwa kughanwa (nusu kuimbwa nusu kukaririwa) Maghani yanaweza kuambatanishwa na ala za muziki au kughanwa kwa mdomo tu.

Aina za Maghani

Zipo fani mbali mbali za maghani ambazo zimeainishwa katika tanzu mbili kuu:

Maghani ya Kawaida
Maghani ya Masimulizi

Maghani ya Masimulizi

Lengo la maghani ya aina hii ni kusimulia kisa fulani, historia, n.k.

Kuna fani mbili za Maghani ya Masimulizi:

a) Tendi

Tendi ni ushairi mrefu unaosimulia matukio ya kishujuaa. Tendi zinaposimuliwa huandamana na ala za muziki.

Sifa za Tendi:

Ni ushairi mrefu
Husimulia matendo ya kishujaa kwa njia kishairi
Husimuliwa badala ya kuimbwa
Huandamana na ala za muziki
Husimulia visa vya kihistoria
Hutungwa papo kwa hapo

b) Rara

Hizi ni hadithi fupi za kishairi zenye visa vya kusisimua, zinazosimuliwa zikiambatanishwa na ala za muziki. Aghalabu hughanwa na watoto; na hutumika kama michezo ya watoto.

Sifa za Rara

Ni hadithi fupi za kishairi
Husimulia visa vya kusisimua
Zinaweza kuimbwa au kusimuliwa
Huambatana na ala za muziki
Aghalabu huwa ni visa vya kubuni

Maghani ya Kawaida (Sifo)

Maghani ya Kawaida ni maghani yanayosifia mtu, kitu au hali katika jamii

a) Majigambo au Kivugo

Haya ni maghani ambayo mtunzi hujisifia (kujigamba) namna alivyo hodari katika nyanja fulani. Tungo hizi hutumia chuku na maneno ya kejeli kuwadunisha wapinzani wa mtunzi.

Sifa za Majigambo

Hutumia nafsi ya kwanza
Msimulizi hutumia maneno ya kujigamba
Msimulizi hutumia chuku kwa wingi ili kujisifu
Hutungwa kwa ubunifu mkubwa na hutumia mbinu kama sitiari, vidokezi, ishara n.k
Majigambo mengi huwa mafupi, lakini baadhi yake huwa marefu.
Huwa na matendo matukufu ya msimulizi
Huwa na ahadi za matendo kutoka kwa msimulizi

b) Tondozi

Tondozi ni aina ya sifo ambayo husifia watu mashuhuri katika jamii kama vile viongozi

Sifa za Tondozi

Huwa ni ushairi wa kusimuliwa
Husifia mtu mwengine, mtu mashuhuri
Hutumia chuku
Hutumia mbinu kama sitiari, vidokezi, ishara n.k
Hutaja matendo makubwa ya kiongozi anayesifiwa

Pembezi

Pembezi ni maghani ya kumsifu mpenzi.

Sifa za Pembezi

Humsifu mpenzi wa mtu
Aghalabu huwa ushairi mfupi
Hutumia tamathali za lugha kwa wingi kama vile ishara kusimulia umbo la mpenzi
Pembezi zinaweza kuandamana na ngoma

ii) Pembezi - tungo za sifa. Zinaweza kusifia kundi fulani la watu, wanyama, njaa, mvua, n.k

Ngano Katika Fasihi Simulizi

HADITHI / NGANO
Utanzu wa	Fasihi Simulizi
Kiingereza	Narratives
Vipera vya Hadithi	Khurafa Hekaya Mighani / Visakale Usuli / Visaviini Visasili Ngano za Mazimwi Ngano za Mtanziko

Prev	Tungo Fupi
Next	Nyimbo

Hadithi (ngano) ni utungo wenye visa vya kubuni unaosimuliwa kwa lugha nathari kwa kusudi la kuburudisha, kukuza maadili na kuunganisha jamii. Msimulizi wa hadithi huitwa Fanani au Mtambaji.

Vipera vya Ngano

Tunaweza kuainisha ngano kulingana na vipengele vifuatavyo:

Wahusika => k.v khurafa, hekaya, mighani, mazimwi,
Maudhui => k.v usuli, visasili, mtanziko

Utanzu huu wa fasihi simulizi umegawanyika katika vipera (aina) kadhaa:

AINA	MAELEZO KWA UFUPI
Khurafa	hadithi ambazo wahusika ni wanyama.
Hekaya	mhusika mmoja (k.v sungura) huwa mjanja kuliko wenzake
Usuli (Visaviini)	huelezea chanzo cha jambo au hali fulani
Visasili	huelezea asili au chimbuko la jamii au mambo ya kiada k.v mauti, ndoa, tohara n.k.
Mighani(Visakale)	hadithi za mashujaa
Mazimwi	huwa na wahusika majitu au mazimwi
Mtanziko	humwacha mhusika katika hali ya kutojua chaguo linalofaa. Kila achagualo lina matukio mabaya.

Sifa za Ngano

Huwa na mianzo maalumu

Paukwa! Pakawa!
"Hadithi! Hadithi!" - "Hadithi Njoo!"
Hapo zamani za kale...

Huwa na miishio maalum

Hadithi yangu yaishia papo!
...wakaishi kwa raha mustarehe.

Huwa na funzo fulani ambalo aghalabu hutajwa mwishoni mwa hadithi.
Masimulizi yake huwa kwa wakati uliopita
Husimuliwa kwa lugha ya natharia
Huwa na wahusika ambao wanaweza kuwa binadamu, wanyama, miungu, mashetani au vitu visivyo hai
Huhusisha mbinu nyingine za fasihi simulizi kama vile

Nyimbo - kuburudisha, kuamsha hadhira, kupitisha ujumbe
Methali - kutoa funzo
Misemo - kupamba lugha
Vitendawili na mafumbo - kushirikisha hadhira katika masimulizi

Hutumia mbinu ya takriri ili kusisitiza ujumbe kwa kurudiarudia maneno, matukio au nyimbo
Hutumia tamathali za lugha kama vile tashbihi, tashihisi, chuku, tanakali za sauti ili kupamba masimulizi n.k
Huwa na muundo rahisi wenye mwanzo, kati na mwisho.
Ufanisi wake hutegemea mbinu za mtambaji k.v ishara-uso na ubunifu wake jukwaani.
Sehemu fulani zinaweza kubadilishwa kulingana na hadhira

Umuhimu wa Ngano

Kuhifadhi au kurithisha mali ya jamii
Kuunganisha na kukuza ushirikiano miongoni mwa jamii
Kuelemisha au kutoa mafunzo kuhusu mambo fulani
Kukuza maadili mema
Kuonya, kuelekeza, kuhimiza na kunasihi
Kuburudisha hadhira. Hadithi nyingi huwa na visa vya kusisimua na kuburudisha.
Kupitisha muda haswa watoto wanaposubiri chakula kiive

Sifa za Mtambaji wa Hadithi

Msimulizi wa hadithi pia huitwa mtambaji, fanani au mganaji.

Huwa mchangamfu na mcheshi kwa hadhira yake ili kuwafanya wapendezwe na hadithi
Anafahamu utamaduni wa jamii yake.
Anaifahamu hadhira yake vizuri na kusimulia kulingana na mapendeleo yao. wasichana au wavulana? vijana au wazee?
Huwa na uwezo wa ufaraguni - uwezo wa kubadilisha sehemu fulani za sanaa bila kujifunga na muundo asilia.
Mwenye kumbukumbu nzuri - uwezo wa kukumbuka
Mwenye uwezo wa kuigiza kwa kutumia viungo vyake, uso (ishara-uso) na sauti(kiimbo)
Mwenye uwezo wa kujenga taharuki kwa kusita kidogo ili kuvuta nadhari ya hadhira yake.
Hushirikisha hadhira yake katika nyimbo n.k
Mlumbi hodari na mkwasi wa lugha.

Riwaya

RIWAYA
Utanzu wa Fasihi	Fasihi Andishi
Kiingereza	Novel
Mifano	Kiu, Siku Njema, Mwisho wa Kosa
Angalia	Aina za Wahusika Hadithi Fupi vs Riwaya

Prev	Tamthilia
Next	Hadithi Fupi

Riwaya ni kazi ya fasihi andishi ambayo huwa ndefu na aghalabu riwaya moja hujaza kitabu kizima. Riwaya huwa na wahusika wengi na huangazia mawazo kadhaa. Aidha, riwaya hufanyika katika mazingira mbalimbali na aghalabu huchukua muda mrefu ikilinganishwa na hadithi fupi.

Aina za Riwaya

Kunazo aina kadhaa za Riwaya katika Fasihi Andishi:

Riwaya sahili - visa vyake husimuliwa moja kwa moja na huwa rahisi kueleweka
Riwaya changamano - hii ni riwaya ambayo huhitaji kusomwa kwa makini ili kueleweka.

Aghalabu huwa na maudhui mengi na wahusika wengi ambao wanachangia katika tatizo kuu katika riwaya hiyo. Hujengwa kwa taharuki ili kuwavutia hadhira kutazamia jinsi tatizo kuu litakavyotatuliwa. Hutumia mbinu za taharuki na visengere nyuma/mbele.

Riwaya ya kibarua - hutumia muundo wa barua kuwasilisha ujumbe wake.
Riwaya kiambo - huhusisha maswala ya kawaida katika jamii

Mifano ya Riwaya

Utengano
Siku Njema
Mwisho wa Kosa
Kiu

Tamthilia

TAMTHILIA
Utanzu wa Fasihi	Fasihi Andishi
Kiingereza	Play
Mifano	Mstahiki Meya Kifo Kisimani Shamba la Wanyama
Angalia	Wahusika Michezo ya Kuigiza

Prev	Hadithi Fupi
Next	Riwaya

Tamthilia au tamthiliya ni sanaa ambayo huwasilisha mchezo wa kuigiza kwa njia ya maandishi. Majina ya wahusika huandikwa katika upande wa kushoto, kisha koloni, halafu hufuatiwa na maneno halisi yaliyotamkwa na mhusika huyo.

Aina za Tamthilia

Kunazo aina kadhaa za tamthilia katika fasihi andishi:

Tamthilia Cheshi/Komedia - ni mchezo wa kuchekesha. Maudhui yake huundwa kwa lengo la kutumbuiza hadhira.
Tamthilia Simanzi/Trejedia - ni mchezo uliojaa huzuni, mikasa, mikosi, visa vya kutisha na aghalabu baadhi ya wahusika wakuu hufa.
Tamthilia Simanzi-Cheshi/Trejikomedia - ni mchezo wenye visa vya kuhuzunisha lakini pia unawasilisha kwa njia ya kuchekesha. Aghalabu wahusika hutumia kejeli kuchekesha hadhira ijapokuwa kuna shida fulani inayowakabili. Baadhi ya wahusika wakuu hukumbwa na mikasa.
Mfano: Kifo Kisimani (na Kithaka Wa Mberia)
Tamthilia Tatizo - ni mchezo wa kuigiza ambapo wahusika huwa na tatizo/shida kuu wanalotaka kulitatua. Tamthilia hii aghalabu hutumia mbinu ya taharuki ili kuwafanya hadhira wawe makini ili kuona jinsi tatizo hilo litakavyoishia.
Tamthilia ya Domestiki Drama - ni mchezo unaoangazia maisha ya kawaida ya watu kama vile familia, urafiki, ndoa n.k
Tamthilia ya Melodrama - ni mchezo ambao husisitiza sifa za wahusika kwa kuunda wahusika kuunda wahusika wenye sifa zilizopigiwa chuku na zisizobadilika. Tamthilia hizi huundwa kwa namna inayowafanya hadhira wawapende wahusika fulani na wawachukie wahusika wengine. Kwa mfano:

Shujaa ambaye hushinda kila mara
Wahusika wabaya ambao hubakia wabaya kutoka mwanzo hadi mwishi
Wahusika wazuri ambao hufanya vitendo vizuri kutoka mwanzo hadi mwisho
Wapenzi ambao hata wakitenganishwa bado watapendana
Aghalabu huishia kwa raha mustarehe

Mifano ya Tamthilia

Kifo Kisimani
Shamba la Wanyama
Mstahiki Meya

Wahusika Katika Fasihi Andishi

WAHUSIKA KATIKA FASIHI ANDISHI
Kiingereza	Characters
Angalia	Tamthilia Hadithi Fupi Riwaya

Fasihi Andishi hutumia wahusika wanadamu, kinyume na Fasihi Simulizi ambayo hutumia wahusika changamano (watu, wanyama, mazimwi n.k). Kunazo aina kadhaa za wahusika katika kazi ya fasihi andishi kama vile: tamthilia, riwaya na hadithi fupi.

Aina za Wahusika

Wahusika Wakuu Ã¢‡’ hawa ni wahusika ambao wanahusishwa na takribani visa vyote katika riwaya/tamthilia. Wahusika huhusishwa kutoka mwanzo hadi mwisho.

Aghalabu mhusika mkuu hafi isipokuwa katika trejedia/simanzi au hufa kifo cha ushujaa.

Wahusika Wasaidizi Ã¢‡’ hawa ni wahusika wanaosaidia kujenga mhusika mkuu. Hutokeza mara nyingi katika hadithi.

Wahusika wasaidizi wanaweza kuwa na visa vyao. Kwa mfano marafiki na aila za wahusika wakuu.

Wahusika Wadogo Ã¢‡’ ni wahusika ambao wanafanya kazi ndogo sana katika fasihi kama vile kujenga maudhui au mandhari. Wahusika hawa wakitolewa,

riwaya/tamthilia inaweza kuendela bila kubadilika sana. Kwa mfano mwenye duka ambalo mhusika alinunua kitu fulani.

Wahusika Bapa Ã¢‡’ hawa ni wahusika wasiobadilika kutoka mwanzo hadi mwisho. Kwa mfano, mhusika mbaya anabakia kuwa mbaya kutoka mwanzo hadi mwisho.

Sifa za wahusika bapa huweza kutambulika mwanzoni mwa hadithi/riwaya. Wahusika bapa hawawakilishi sifa halisia za binadamu. Nia yao ni kujenga tabia moja tu.
Kuna aina mbili za wahusika bapa:

Wahusika bapa-sugu - huoenyesha msimamo wao kulingana na masimulizi ya msanii.
Wahusika bapa-vielelezo - msimamo wao hutambulika kulingana na majina yao. Msanii hutumia mbinu ya majazi au lakabu kuwapatia wahusika majina yanayolingana na sifa zao.

Kwa mfano: Mhusika Rehema ni mwenye huruma na neema kutoka mwanzo hadi mwisho.

Wahusika Duara Ã¢‡’ mhusika duara hubadilika kitabia katika fasihi. Hawana msimamo thabiti. Hubadilika kulingana na maudhui na mazingira. Kwa mfano, msichana aliyeanza kama mpole na mwadilifu anapobadilika na kuwa mtovu wa nidhamu, kahaba na asiyeshirikiana na mtu yeyote.
Wahusika Wafoili Ã¢‡’ huwa katikati ya wahusika bapa na wahusika duara. Wanaweza kuchukua msimamo fulani katika maswala fulani lakini pia wanaweza

kubadilisha msimamo huo wakati mwingine kulingana na hali. Wahusika hawa hutegemea wahusika duara na wahusika bapa ili kutoa sifa zao. Kwa mfano, wakiishi na mhusika bapa, wanaweza kuchukua msimamo wa mhusika huyo lakini wakikaa sana na mhusika mwengine, wanabadilika. Wahusika hawa aghalabu huwakilisha uhalisi wa binadamu.

VITENDAWILI

Vitendawili ni tungo fupi ambazo huwa na swali fupi lisilo wazi na jibu kwa makusudi ya kupima ufahamu wa hadhira kuhusu mazingira yake. Anayetoa kitendawili huulizia swali lake kwa kutoa maelezo mafupi yanayorejelea umbo la kitu hicho, sauti, harufu au kukifananisha na kitu kingine. Anayejibu huhitajika kufikiria haraka na kutoa jawabu ambalo huwa la neno moja au maneno mawili hivi. Vitendawili huwa na mianzo maalum kulingana na jamii yake.
--------------------------------------------------------------------------------

Sifa za Vitendawili

1.Vitendawili huwa na mwanzo maalum : Kitendawili Ã¢€“ tega
2.Hupitishwa baina ya watu wawili Ã¢€“ anayetega na anayetegua
3.Vitendawili huwa na muundo maalum wa kuendelezwa (utangulizi, swali, (majaribio ya) jibu; wanaotegua wakishindwa anayetega huwa ameshinda, huitisha apewe mji/zawadi na kisha kutoa jibu)
4.Huwa na vipande viwili Ã¢€“ swali na jibu. Mfano: Kila niendapo ananifuata Ã¢€“ kivuli.
5.Hutumia mbinu ya jazanda, kufananisha vitu viwili moja kwa moja. K.v. Nyumba yangu haina mlango Ã¢€“ yai (yai limelinganishwa moja kwa moja na nyumba isiyo mlango)
6.Hurejelea vitu vinavyopatikana katika mazingira na vinavyojulikana sana
7.Vitendawili vilitegwa wakati maalum, hasa wa jioni
8.Vitendawili hutumia tamathali za usemi (mbinu za lugha) kama istiara, tashihisi, tashbihi, jazanda, chuku, tanakali za sauti, n.k
9.Vitendawili huwa na jibu maalum.

---------------------------------------------------------------------------

Aina za Vitendawili

a) Vitendawili sahili

ni vifupi na huwa na na muundo mwepesi kueleweka. K.v.
b) Vitendawili mkufu

huwa na vipande vinavyofuatana na kila kipande huwa na uhusiano na kipande kilichotangulia. Mfano Ã¢€“ nikisimama anasimama, nikiketi anaketi, nikiondoka huondoka pia
c) Vitendawili vya tanakali

hutumia tanakali za sauti Mfano: Drrrrrrh mpaka ngÃ¢€™ambo Ã¢€“ buibui; huku ngÃ¢€™o na kule ngÃ¢€™o.
d) Vitendawili sambamba

huwa na maelezo marefu (kama hadithi fupi) halafu jibu lake huwa ni refu pia (kama mafumbo)
----------------------------------------------------------------------------

Umuhimu wa vitendawili

1.Vitendawili huburudisha kwani hutegwa kwa njia ya uchangamfu na ushindani.
2.Huwaleta watu pamoja (huunganisha jamii) kwani vinapotegwa watu hukusanyika pamoja.
3.Vitendawili huhamasisha watu kuhusu mazingira yao kwani hulenga vitu vinavyopatikana katika jamii hiyo.
4.Vitendawili hukuza uwezo wa kufikiria/kukumbuka kwani anayetoa jibu huhitajika kukumbuka jibu la kitendawili.
5.Vitendawili hukuza na kuhifadhi tamaduni kwa maana hupokezanwa kutoka kizazi hadi kizazi.
6.Vilitumika kupitisha wakati na kuwafanya watoto wasilale mapema kabla ya chakula kuwa tayari.

FASIHI KWA UJUMLA

Contact form